Ödemeler Dengesi Nedir?

Ödemeler dengesi veya bilançosu bir ülkenin, dünyanın tüm diğer ülkeleri ile belirli bir hesap dönemi içinde gerçekleştirdiği ekonomik işlemlerin özetini gösteren bir hesap dökümüdür.

Ödemeler Bilançosu

Ödemeler bilançosu verileri aylık, üç aylık ve yıllık dönemler halinde yayımlanabilir. Ödemeler dengesine dahil edilen ekonomik işlemler esas olarak iki ana başlıkta toplanır: Cari İşlemler Hesabı ve Sermaye Hesabı. 

Ödemeler Bilançosunda yer alan veriler bir ülkenin ekonomisi ile ilgili bazı önemli ipuçları verir:

• İharcatın ithalatı karşılama oranı
• Dış ticaretteki değişimler 
• Yabancı sermaye girişindeki değişimler 

Cari İşlemler Hesabı

Ödemeler Dengesi veya bilançosunu oluşturan iki ana başlıktan biridir. Bir ülkenin mal ve hizmet ithalatı ve ihracatı, dış ülkelerdeki yatırımlardan kazanılan paralar, yabancıların ülke içinde yaptığı yatırımlardan kazandıkları paralar ile dış yardımlar ve havale edilen paralardan oluşan transferler cari işlemler hesabının kalemlerini oluşturur.                

Cari işlemler dengesi negatif ise yani dış ülkelerden alınan mal ve hizmetler karşılığında dış ülkelere ödenen toplam para, dış ülkelere satılan mal ve hizmetler karşılığında alınan toplam paradan daha fazla ise cari açık, tersi durumda ise cari fazla söz konusudur.

Cari işlemler hesabını oluşturan ve cari açık veya fazlanın oluşmasını belirleyen en önemli kalem dış ticaret dengesi yani ithalat ve ihracat arasındaki farktır. Dış ticaret dengesini etkileyen en önemli faktör de döviz kurlarıdır. 

Cari işlemler dengesi ülkelerin ekonomilerinin gidişatını gösteren en önemli makroekonomik veriler arasında bulunur. 

Cari Açık Nedir?

Cari açık, cari işlemler dengesinin negatif olması anlamına gelir. Cari açık oluşmasında en önemli etken dış ticaret dengesinin (ihracat – ithalat) negatif olmasıdır. Bir ülkenin ithalat ettiği mal ve hizmetler karşılığında ödediği toplam tutar ihraç ettiği mal ve hizmetler karşılığında aldığı toplam tutardan daha fazla ise o ülkenin cari hesabı açık veriyor demektir. 

Cari açık veren ülkeler net ithalatçı olarak tanımlanır. Cari açığın oluşmasında etkili olan önemli faktörlerden biri de döviz kurlarıdır. Bir ülke parasının aşırı değerli olması ithalatı ucuz hale getireceği için ithal mallara olan talep artar dolayısıyla da cari açık yükselir, tersi durumda ise ülke parası aşırı değer kaybettiğinde ithalat daha pahalı hale geleceğinden ithal mallara olan talep düşer ve cari açık azalır.

Cari Fazla Nedir?

Cari fazla, cari açığın tam tersi durumu ifade eder. Cari işlemler dengesi pozitif ise cari fazla söz konusudur. Cari işlemler dengesinde en büyük kalem olan dış ticaret dengesi (ihracat – ithalat) pozitif ise cari fazla oluşur. 

Ödemeler bilançosunda cari işlemler hesabı fazla veren ülkeler net ihracatcı olarak tanımlanır. Ülkelerin resmi paralarının değerinin gerektiğinden daha düşük olması cari fazla oluşumunda önemli etkenlerden biridir. Ancak otomobil, uçak gibi katma değeri yüksek ürünler ihraç eden ülkelerin dış ticaret dengeleri, döviz kurlarındaki değişimlere karşı göreceli olarak daha az duyarlıdır. 

Sermaye Hesabı 

Özel sektör ve kamuya ait kısa ve uzun vadeli sermaye akışları, maddi varlıklar ile imtiyaz, telif ve lisans gibi maddi olmayan varlıkların değerindeki değişimler sermaye hesabına kaydedilir.

Sermaye hesabını oluşturan kalemler:

• Doğrudan yatırımlar 
• Portföy yatırımları 
• Türev Araçlar Yatırımları
• Diğer Yatırımlar

Net Hata Noksan Hesabı

Ödemeler dengesinde yer alan hesapların toplamının sıfıra eşit olması gereklidir. Toplamın sıfır olmadığı durumda bu Net Hata Noksan Hesabı ile sağlanır. Ödemeler bilançosu verileri derlenirken kullanılan farklı hesaplama metodları nedeniyle oluşan farklılıklar net hata noksan hesabına atılarak ödemeler dengesi hesaplarının denkleştirilmesi sağlanır. 

Resmi Rezerv Hesabı

Resmi rezerv hesabı Merkez Bankasının resmi döviz rezervlerini gösteren hesaptır. Resmi rezerv hesabının ödemeler dengesi bilançosunda yer almasının nedeni ödemeler dengesinde cari işlemler hesabı açığının sermaye hesabı ile kapatılamaması durumunda resmi rezervler hesabı  kullanılarakkapatılması     içindir. Cari açığı bu şekilde kapanmayan ülkeler dış borç almak zorunda kalırlar. 

Ödemeler Bilançosu Kalemleri

Ödemeler Bilançosunu oluşturan ana kalemler:

• Cari İşlemler Dengesi 
• Sermaye Hesabı
• Net Hata Noksan Hesabı
• Resmi Rezervler 

Ödemeler Bilançosunun Denkliği Nedir?

Ödemeler bilançosunun denkliği ödemeler bilançosu kalemlerinin toplamının sıfıra eşit olması durumudur. Ancak cari açığın çok yüksek olduğu durumlarda ödemeler bilançosunun hesaplarının toplamının sıfır olması mümkün olmayabilir. O durumda denkleştirici işlemlerin yapılması gereklidir. 

Ödemeler Bilançosu Nasıl Denkleştirilir?

Ödemeler bilançosu kalemlerinin toplamının sıfır olması gereklidir. Buna ödemeler bilançosu denkliği adı verilir. Ödemeler bilançosu denkliği Net Hata Noksan hesabıyla sağlanır. Cari Açığın Sermaye Hesabı ile kapatılamayacak kadar büyük olması durumunda ise Ödemeler Bilançosu denkliği Resmi Rezervler Hesabı ile sağlanır. 

Ödemeler Dengesi = Cari Hesaplar + Sermaye Hesabı + Net Hata Noksan + Resmi Rezervler
            
Çeşitli para ve maliye politikası araçları kullanılarak gerçekleştirilen harcama değiştirici ve harcama kaydırıcı işlemler yardımıyla kısa veya orta vadede cari açığın azaltılması sağlanarak ödemeler bilançosu denkleştirilir. 

Ödemeler bilançosunda yer alan işlemlerin muhsebe kayıtları anlamında denkleştirilmesi ise çift kayıtlı muhasebe sistemi ile yapılır. Örneğin ihracat işlemi Cari İşlemler hesabının alacağına Sermaye Hesabının da borcuna kaydedlir. 

Ödemeler Bilançosu Açıklarının Nedenleri?

Ödemeler bilançosu aslında toplamı sıfıra eşit olan, resmi rezervler de dahil, 4 farklı hesaptan oluşur Dolayısıyla ödemeler dengesi veya ödemeler bilançosu açığı ile asıl kastedilen cari açıktır. Cari açık yukarıda da ifade edildiği gibi çoğu zaman Dış Ticaret Dengesinin (ihracat – ithalat) negatif olması durumunda söz konusu olur. 

Bir ülkeninin toplam ithalat giderlerinin toplam ihracat gelirlerinden daha fazla olması halinde cari açık oluşur. Düşük faiz ve düşük kur politikası hem talebin artmasına hem de ithalatın ucuzlamasına neden neden olacağı cari açığın artmasına zemin hazırlar. Bunun yanında ithalata dayalı büyüme stratejileri de cari açığın artmasına ve yüksek seyretmesine neden our.

Ödemeler Bilançosunun Özellikleri

Ödemeler bilançosu ülkelerin ödeme gücünün ve ekonomik durumunun bir göstergesi olarak değerlendirildiği için önemli makroekonomik veriler içerir. Ülkelerin para birimlerinin diğer paralar kaşısındaki değeri üzerinde etkilidir. Genel olarak cari fazla veren ülkelerin parası gücünü korurken cari açık veren ülkelerin parası potanisyel ödeme güçlügü algısı nedeniyle değer kaybeder. Ödemeler Bilançosunun temel özellikleri :

• Çift Kayıtlı Muhasbe Sistemi: Bir işlem iki ayrı hesaba aynı anda borç ve alacak olarak kaydedilir ve bu şekilde ödemeler dengesinin her zaman denk olması sağlanır. 
• Akım Göstergedir: Veriler aylık, üç ylık ve yıllık dönemlerle hazırlanır ve belirli bir dönem içineki değişimleri gösterir. 
• Mülkiyet Faktörü: İşlemler ödemeler bilançosundaki hesaplara mülkiyetin el değiştirdiği tarih itibariyle kaydedilirler.
• Yerleşik Olma: İşlemler yerleşiklik esasına göre kategorize edilir. Ülkede kurulan bir şirket yerleşik sayılır ve bu şirketin dış ülkelere yaptığı satış da ihracat kalemi olarak yaptığı kayıtlara girer. 

Harcama Kaydırıcı İşlemler

Harcama kaydırıcı politikalar genellikle sabit kur politikası izleyen ülkeler tarafından uygulanr. Dış ticaret dengesinin sağlanması ve cari açığın azaltılması için kullanılan yöntemlerden biridir. Harcama kaydırıcı politikalar toplam talebin miktarını değil ithal ve yerli mal ve hizmetler arasında dağılımını değiştirmek amacıyla kullanılır. Dış ticaret dengesi açık veren ülkeler toplam talebi ithal mallardan yerli mallara kaydırarak ithalat giderlerini azaltmak için harcama kaydırıcı politikalar uygularlar. Harcama kaydırıcı politika araçları:

• Döviz Kuru: Ülke parasıının değerinin Merkez Bakasının müdahalesi ile (devalüasyon) düşürülmesi talebin ithal mallardan yerli mallara kaymasını sağlar. 
• Dış Ticaret Kontrolleri: Gümrük tarifelerinin ve harçlarının artırılması ve kotalar getirilmesi ithal mallara ve dövize olan talebin azalmasını sağlar. 

Harcama Değiştirici İşlemler

Bir ülkenin ödemeler bilançosunun denkliğini sağlamak için harcamaların kısılması veya artılmasını sağlamak amacıyla yapılan işlemlere harcama değiştirici işlemler adı verilir. Bu işlemler para ve maliye politikası araçları kullanılarak gerçekleştirilir. 

• Para Politikası: Para politikası araçları para arzı ve faiz oranlarıdır. Merkez bankaları politika faiz oranlarını ve bankaların zorunlu karşılık oranlarını değiştirerek ve hazine bonoları ve devlet tahvili satarak ve bunları geri alarak para arzının artırıp azaltabilirler. Sıkı para politikası ile para arzı kısılır ve faizler artırılır. Sıkı para politikası ile kredilerin daraltılması, yatırımların ve toplam talebin azaltılması ve ithalatın daralması ve sonuç olarak dış açığın azaltılması hedeflenir. Dış ticaret açığı yüksek olan ülkeler bu yolla ithalatı azaltıp döviz talebini düşürerek ülke parasının aşırı değer kaybetmesini önlemeye çalışırlar. Gevşek para politikasında ise para arzı artırılır ve faizler indirilir. Bunun sonucunda kredi hacmi artar, özel yatırımlar teşvik edilir. Ülkede dış ticaret fazlası olması durumunda gevşek para politikası izlenir. Ülke parasının aşırı değerlenmesinin ve ihracatçıların zarar görmesinin engelenmesi için gevşek para politikası uygulanarak ithalatın artırılması ve döviz rezervlerinin eritilmesi hedeflenir. 
• Maliye Politikası: Maliye Politikası araçları vergiler ve kamu harcamalarıdır. Sıkılaştırıcı maliye politikası bütçe açıklarının kapatılması için kullanılır. Vergiler artılıp kamu harcamaları kısılarak bütçenin fazla vemesi sağlanmaya çalışılır. Ayrıca sıkı maliye politikaları ülkelerin risk primlerini düşürerek yabancı sermaye girişini kolayştırıcı bir etki yaratır. Genişleyici maliye politikaları ise kamu harcamalarının artırılıp vergiler düşürülerek ekonominin canlandırılması sağlanır. Bu politikalar ithalatın artmasına ve dış ticaret fazlasının azalmasına yol açar.