Borsada devre kesici nedir? VBTS çeşitleri nelerdir?

Devre kesici terimi, bir borsada volatilitenin arttığı durumlarda dalgalanmaların en aza indirilmesi amacıyla getirilen tedbirlerle alım satım faaliyetlerinin geçici olarak durdurulmasını ifade eder. Devre kesiciler aracılığı ile düzenleyiciler genel olarak panik satışlarını engellemeyi ve piyasalarda istikrarlı bir ortamın kurulmasını sağlamayı hedefler. 

Devre kesici uygulaması, hisse senedi piyasasında kullanılmasının yanında BIST 100 gibi endekslerde de sıklıkla istikrarın sağlanması amacıyla kullanılmaktadır. Devre kesici uygulaması ülkemiz dışında ise S&P 500 ve Nasdaq gibi diğer dünya borsa endekslerinde de fiyat istikrarını sağlamak amacıyla kullanılır. Dünyanın dört bir yanındaki borsalarda fiyatlar önceden belirlenmiş seviyeye ulaştığında devre kesici otomatik olarak uygulanır ve işlemler geçici olarak durdurulur.

İşlemlerin durdurulması ise piyasa katılımcılarının son gelişmeleri bir araya getirip analiz etmesi ve rasyonel alım satım kararları alabilmeleri için oldukça önemlidir.

Bu sebeple yazımızın devamında “Devre kesici nedir? Neden uygulanır?”, “Devre kesici nasıl çalışır?”, “ABD'de devre kesici uygulaması”, “Borsa İstanbul’da pay piyasasında uygulanan devre kesici sistemi”, “Endekse bağlı devre kesici sistemi”, “Volatilite Bazlı Tedbir Sistemi (VBTS) nedir?”, “Emir verme yasağı”, “Tek fiyat yöntemiyle işlem görme”, “Emir verme kanallarının kısıtlanması” gibi başlıkları inceleyeceğiz.

Devre kesici nedir? Neden uygulanır?

Devre kesici, bir menkul kıymetin veya endeksin alım satımını belirli bir süre için durduran düzenleyici bir araçtır ve Otomatik Seans Durdurma Sistemi olarak da bilinir.

Devre kesici uygulaması, bir menkul kıymet ya da bir piyasa endeksinde büyük dalgalanmaların olduğu dönemlerde tetiklenirken, borsada işlem gören şirket paylarının belirlenen eşik ya da oranları aşan fiyat değişimleri sonrasında yatırımcıların korunması amacıyla uygulanır.

Ülkemizde devre kesici uygulaması, anlık olarak endekste yüzde 5 ve yüzde 7'lik değer kayıplarının oluşması halinde gerçekleşir. Endeksin bu eşik değerlere ulaşması sonrasında uygulanan devre kesici sistemiyle yatırımcıların panik işlemleri yaparak zarar görmesini engellemek amaçlanır.

Dünyada ise uygulanan bu eşik oranlar farklılık göstermektedir. Ancak devre kesici uygulamasının tüm dünyada ortak amacı bir menkul kıymette aşırı spekülatif kazanç ya da kayıpların önlenmesi ve finansal açıdan istikrarın sağlanmasıdır.

Devre kesicinin tarihsel gelişimi

Düzenleyiciler ilk devre kesici uygulamasını 19 Ekim 1987'de meydana gelen piyasa çöküşünün ardından devreye aldı. O tarihlerde Dow Jones Endüstriyel Ortalaması (DJIA) tek bir günde 508 puan yani yaklaşık %22,6 oranında değer kaybederken, bu düşüş tüm dünyada Kara Pazartesi olarak anılmaya başlandı.

Devre kesici uygulamasının tarihinde önemli bir yeri olan ikinci olay ise 6 Mayıs 2010'da yaşanan ve Flaş Çöküşü olarak adlandırılan gelişmeydi. O tarihlerde DJIA bir günde yaklaşık 1.000 puan düşüş göstermişti. Fiyatlar daha sonra büyük ölçüde toparlanmasına rağmen 1987 sonrasında uygulamaya alınan devre kesici uygulamasının yetersiz kaldığı görüldü. Bu tarih sonrasında ise düzenleyiciler, devre kesici uygulamasını güncellemeye başlayarak, dünya genelinde kullanılan sistemin son önemli düzenlemelerini bu dönemden sonra yaptı. 

Devre kesici nasıl çalışır?

Öncelikle devre kesici uygulamasıyla piyasalarda oluşan aşırı fiyat hareketlerinin önüne geçilmesinin hedeflendiğinden bahsetmiştik. Bu amaçla geçici olarak durdurulan işlemler, yatırımcılara piyasayı anlama ve güncel bilgiye erişme imkanı tanımaktadır. Bu ise yatırımcıların panik satışlardan uzak durmasını sağlayarak aşırı dalgalanmaların ortadan kalkmasını sağlamaktadır.

Devre kesici uygulamasıyla işlemlerin borsa tarafından belirlenmiş olan eşik değerlere ya da oranlara ulaşması veya aşması hâlinde ise ilgili sermaye piyasası aracının işlemleri geçici süre ile emir toplama aşamasına alınır. Böyle bir durumda ilgili sermaye piyasası aracında tek fiyat yöntemi kullanılarak fiyat belirlemesi yapılır. Tek fiyat yöntemine ilişkin süreçlerin tamamlanmasının ardından ilgili sermaye piyasası aracının işlemleri yeniden seansın sürekli işlem bölümüne alınarak işlemlere sürekli fiyat yöntemiyle devam edilir.

Devre kesici uygulamalarında pazar bazında ise farklı değişim yüzdesi kriterleri ve farklı devre kesici seans süreleri bulunmaktadır. Şimdi dünyadaki farklı sistemleri inceleyeceğiz.

ABD'de devre kesici uygulaması

ABD'de ilk devre kesici uygulaması 1987 yılında Dow Jones Endüstriyel Endeksi’nin (DJIA) bir günde %22 oranında düştüğü Kara Pazartesi'den sonra uygulamaya konulmuştur.

Ancak Kara Pazartesi'den sonra oluşturulan kurallar 2010 yılındaki Flash Çöküşü'nü önlemeye yardımcı olmamıştır. Bunun ardından Şubat 2013'te ABD Menkul Kıymetler ve Borsa Komisyonu (SEC) piyasa çapında yeni devre kesici kurallar getirmiş; S&P 500 endeksi, Dow'un yerini alarak yeni gösterge endeks olarak seçilmiştir. 

ABD piyasa endeksinin yüzdesel düşüşü, S&P 500'ün bir önceki günkü kapanış fiyatına göre hesaplanırken, yüzdesel değişimler ise üç kademeye ayrılmıştır. 

1. kademede %7'lik bir düşüş eşiği belirlenirken, 2. kademe ise %13'lük bir düşüşle devre kesici tetiklenmektedir. 3. kademede ise %20'lik bir düşüş eşik seviye olarak kabul edilmiştir. 

Seviye 1 ve 2’de ani bir piyasa düşüşü meydana gelirse ticaret 15 dakika boyunca dururken, 3. Seviye bir eşiğe ulaşılması durumunda işlemler günün geri kalanı için durdurulmaktadır.

Borsa İstanbul’da pay piyasası özelinde devre kesici sistemi

Borsa İstanbul’da bulunan hisse senetleri ise büyüklüklerine göre 3 farklı pazar içerisinde gruplandırılır. Devre kesici eşik değerleri ve süresi ise bu pazarlarda yer alan payların sınıflarına göre değişiklik gösterir ve ilgili paylar için alınacak tedbir, bu sınıflandırmaya göre belirlenir.

Borsa İstanbul’da 3 farklı pazar için geçerli olan eşik değerleri, emir toplama süreleri ve eşleştirme süreleri aşağıda verilmiştir:

Yıldız Pazar’da bulunan hisselerde

Devre kesici eşiği: 10%

Emir toplama süresi: 5 dk.

Emir eşleştirme süresi: 2 dk.

Ana Pazar’da bulunan hisselerde

Devre kesici eşiği: 7,5%

Emir toplama süresi: 15 dk.

Emir eşleştirme süresi: 2 dk.

Alt Pazar’da bulunan hisselerde

Devre kesici eşiği: 5%

Emir toplama süresi: 15 dk.

Emir eşleştirme süresi: 2 dk.

Borsa İstanbul’da endekse bağlı devre kesici sistemi

Borsa İstanbul’da farklı pazarlarda uygulanmakta olan devre kesici sistemine ilave olarak 10 Ağustos 2020 tarihinden itibaren Endekse Bağlı Devre Kesici Sistemi (EBDKS) uygulamaya alınmıştır. Bu kapsamda, BIST 100 Endeksi’nin gün içerisinde önceki günün kapanışına göre ilk eşik olarak yüzde 5, ikinci eşik olarak yüzde 7 düşmesi halinde Endekse Bağlı Devre Kesici Sistemi devreye girerek tüm endekse dahil hisse senetlerinin işleme ara vermesine yol açmaktadır.

Buna göre Pay Piyasası, Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasasındaki (VİOP) paya ve pay endekslerine dayalı sözleşmeler ile Borçlanma Araçları Piyasası Pay Repo Pazarı’nda işlemler geçici olarak durdurulmaktadır. 

Endeksin yukarı yönlü hareketinde çalışmayan devre kesici uygulaması, hisse senedinden doğan rüçhan hakkı ve varant işlemleri için ise geçerli olmamaktadır. Dolayısıyla hisse senedine bağlı olmayan işlemler, kesintisiz olarak devam etmektedir. 

Ancak, Borsa İstanbul’da volatilitenin yüksek olduğu dönemlerde özellikle pay bazında farklı önlemler de devreye alınmaktadır.

Volatilite Bazlı Tedbir Sistemi (VBTS) nedir?

Finansal piyasalarda volatilitenin yüksek olduğu dönemlerde özellikle finansal okuryazarlığı düşük olan küçük yatırımcılar panik yaparak büyük kayıplar yaşayabilirken, büyük yatırımcılar ise genellikle volatilitenin yüksek olduğu dönemleri kendileri için bir fırsata çevirmektedir. 

Bu sebeple volatilite kavramı, finansal piyasalarda yatırım yapan tüm yatırımcıların aşina olduğu bir terimdir. 

Finansal piyasalarda volatilite belirli bir zaman aralığında gözlenen değerler arasındaki değişiminin standart sapması olarak tanımlanırken, volatilite belirli zaman periyodundaki riskin ölçülmesi amacıyla da kullanılır. Bu ölçüm direkt değer ya da yüzde ile belirtilebilir.

Volatiliteyle ilgili daha ayrıntılı bilgiye ulaşmak için "Volatilite ne demek? VIX Endeksi nedir?" başlıklı makalemizi okuyabilirsiniz.

Bu yazımızın devamında finansal piyasalarda volatilitenin yüksek olduğu dönemlerde kullanılan tedbirleri tanımlayacağız. Bu tedbirlerin ne olduğunu, hangi şartlar altında getirildiğini ve detaylarını öğrenmek için yazımızı okumaya devam edebilirsiniz.

Sermaye Piyasası Kurulu (SPK), volatilitenin yüksek olduğu dönemlerde küçük yatırımcıların yaşayacağı potansiyel zararların en aza indirilmesi amacıyla bazı tedbirler alır. Bu tedbirlere, volatilite bazlı tedbir sistemi (VBTS) adı verilir. 

Yani daha geniş bir tanımla bu tedbir sistemi, Sermaye Piyasası Kurulu’nun ilgili kararları uyarınca, Borsa Pay Piyasasında işlem gören paylarda işlemlerin adil ve dürüst bir şekilde gerçekleşmesinin sağlanması ve yatırımcıların aşırı volatilitenin getirdiği risklerden korunmaları amacıyla uygulanır.

Bu uygulama, ilgili paylarda gerekli koşulların oluşması durumunda gerçekleştirilirken, kademeli bir yapıya sahiptir. Bu uygulamalar sırasında ilgili paylarda volatilitenin devam etmesi durumunda bir sonraki seviye tedbir uygulanırken, önceki seviye tedbirin veya tedbirlerin uygulanmasına da devam edilir. 

Volatilite Bazlı Tedbir Sistemi kapsamında uygulanabilecek tedbir türleri ise şöyle sıralanabilir:

Açığa satış ve kredili işlem yasağı

Bu tedbir, belirli hisse senetlerinin açığa satılmasını sınırlandırırken, piyasa volatilitesinin azaltılmasını amaçlar. 

Bir yatırımcının sahip olmadığı bir varlığı satması anlamına gelen açığa satış işlemi, bazı yatırımcıların kar elde etmesini sağlarken piyasalardaki fiyat dalgalanmalarının da artmasına yol açar. Bu ise likiditenin az olduğu piyasalarda potansiyel olarak spekülasyonların oluşmasına neden olur. Bu sebeple açığa satış işlemi bazı dönemlerde borsalarda yasaklanır. Böylelikle, piyasalarda güvenli ve adil bir düzenin oluşması hedeflenir.

Açığa satış yasağıyla ilgili daha fazla bilgi sahibi olmak istiyorsanız “Açığa satış nedir? Yukarı adım kuralı neden uygulanır?” başlıklı yazımızı okuyabilirsiniz.

Brüt takas

Brüt takas uygulaması, SPK (Sermaye Piyasası Kurulu) tarafından yatırımcıların ve hisse senedi piyasasının maruz kaldığı risklerin azaltılması amacıyla getirdiği tedbir niteliğindeki bir diğer uygulamadır. Buna göre SPK, Borsa İstanbul’da işlem gören hisse senetleri içinde, olağan dışı fiyat hareketlerinin görülmesi durumunda, hisselerin alım satımına sınır getirmek amacıyla bu hisselerin dolaşımdaki pay sayıları, halka açıklık oranı, piyasa derinliği ve benzeri diğer kriterlere dayanarak tedbir amacıyla brüt takas uygulamaktadır.

Brüt takas uygulamasının detayları için “Brüt Takas Nedir?” başlıklı yazımızı okuyabilirsiniz.

Emir verme yasağı

Emir verme yasağıyla belirli bir hisse senedinin işlem hacminin sınırlandırılarak, piyasa volatilitesinin azaltılması hedeflenir.

Emir verme yasağı süresince kişiler, hesaplarında bulunan kullanılabilir bakiyeleri ile alım emri veremezken, hesaplarında bulunan mevcut paylarının satışlarını da yasak bitene kadar gerçekleştiremezler.

Öte yandan yatırımcılar portföylerini görebilir ve çekilebilir bakiyelerindeki tutarı banka hesaplarına yatırılabilir. Ayrıca yatırımcılar hesaplarına para yatırma işlemlerine de bu süreç içerisinde devam edebilir.

Tek fiyat yöntemiyle işlem görme

Tek fiyat yöntemiyle Borsa İstanbul’da işlem gören ilgili hissenin fiyatı, belirli bir süre boyunca tek bir fiyatta sabitlenir ve alım satıma kapatılır. 

Tek Fiyat emir toplama uygulamasında hisse almak için, seans içinde veya seans başlamadan önce alış emirleri girilir. Alış emri seans içinde sıraya konulduktan sonra sırası geldiğinde alış emri girilen fiyatta yeteri kadar satıcı var ise emir gerçekleşir.

Tek fiyattan satış işlemi de aynı şekilde uygulanır. Satış emri girildiğinde satış emri sıraya konulur ve satış emri girilen miktarda alıcı var ise satış işlemi gerçekleşir.

Yeterli miktarda alıcı veya satıcı bulunmaması durumunda emir seans içindeki diğer işlem saatinde tekrar sıraya konulur. Gün içinde alıcı yada satıcı bulunmaması durumunda ise emir gün sonunda iptal edilirken, bu süreç içerisinde hisseye gelen alım ve satım emirleri işlem görmeden toplanır. İlgili süre sonunda bu emirler eşleştirilerek bir referans fiyat bulunur. 

Tek fiyat yöntemi işlemleri günde 5 kez uygulanırken, seansın ilk emir toplama ve fiyat belirleme süreci açılış seansıdır. İkinci emir toplama ve fiyat belirleme seansı sürekli işlem bölümünün başlangıcı ile başlar ve bitiş saatinden 5 dakika önce son bulur.

Tedbirler kapsamında uygulanan tek fiyattan emir toplama yöntemi için alış ve satış saatleri belirlenmiştir fakat alınan tedbir kapsamında ilgili her yatırım aracı için gün sayısı SPK tarafından tedbir tarihinde belirlenmektedir.

Bu tedbir, belirli bir fiyat seviyesine ulaşıldığında piyasayı geçici olarak durdurarak, fiyatların yavaş bir şekilde dengelenmesine yardımcı olur.

Emir verme kanallarının kısıtlanması

Bu tedbir, belirli bir fiyat seviyesine ulaşıldığında hisse senetlerinin alım veya satımını sınırlandırmak amacıyla uygulanır. Bu tedbir sayesinde fiyatların düzgün bir şekilde belirlenmesi sağlanır.

Söz konusu tedbirlerden herhangi birinin veya bir tedbirin herhangi bir bileşeninin ilgili payın bulunduğu pazarın işlem esasında yer alması, SPK kararı, Borsa tedbiri veya başka bir sebepten dolayı uygulanıyor olması durumunda tedbirler uygulanmayan ilk tedbir aşamasından başlanarak sıra ile uygulanacaktır. Buna göre sistemde söz konusu tedbir aşaması oluştuğunda bu tedbirin uygulanmayan bileşenleri tanımlanacak veya sıradaki bir sonraki tedbir aşaması uygulanacaktır.

Herhangi bir tedbirin uygulanması halinde ise yeni bir tedbir gerekliliği doğarsa, önceki aşama tedbirin uygulamasının bitiş tarihi, yeni tedbirin süresinin sonuna kadar uzayacaktır.

BIST ve SPK tarafından alınan karara göre, VBTS kapsamında hisselere getirilen tedbirlerin süresi mevcut düzenlemeye göre 15 gün olarak uygulanırken, yeni düzenlemeyle birlikte tedbir süresi 1 ay olarak uygulanacaktır. Hisselere önleyici tedbir uygulanacak durumlarda, tedbire konu olan pay yine mevcut uygulamada olduğu gibi, BIST tarafından piyasa kapanışının ardından KAP'a bildirilecektir.

Bu tedbirler ayrıca borsalar tarafından belirli koşullar altında uygulanabilirken, piyasa koşullarına göre de değiştirilebilmektedir. Yatırımcılar ise borsalar tarafından uygulanabilecek volatilite bazlı tedbir sistemlerini anlamaya ve bu tedbirlerin piyasalar üzerindeki etkilerini öğrenmeye çalışmalıdır. Yatırımcıların bu kavramlar üzerinde daha fazla bilgiye sahip olması, yatırımları için oluşturacakları stratejik yol haritasında oldukça faydalı olacaktır.